فاعل بالقسریکی از اقسام علت فاعلی، فاعل بالقسر یا فاعل قسری است. در تمام اقسام فاعل، نام‌گذاری دایر مدار وجود علم و عدم آن است ضمن آن‌که در فاعل‌های غیر علمی ملائمت با طبع و عدم ملائمت با طبع نیز مد نظر است. بر این اساس، در تعریف فاعل بالقسر گفته‌اند فاعلی است که به فعل خویش آگاهی ندارد و فعلش نیز ملائم با طبع او نیست. ۱ - خاستگاه بحث فاعل بالقسراین نوع فاعل نیز همانند فاعل بالطبع، در بستر طبیعیات قدیم قابل طرح است که هر چیزی را دارای طبع خاص می‌دانستند. همانگونه که کارهای ملائم با طبع اشیای مادی مرکب از عناصر چهارگانه را موافق طبع و فاعل آن را طبیعی می‌نامیدند، فاعل فعل‌های ناسازگار با طبع را فاعل بالقسر می‌نامند. اگر سنگی از ارتفاع به سمت پایین حرکت کند یک فعل طبیعی انجام شده است، ولی اگر همین سنگ را به سمت بالا پرتاب کنند یک حرکت قسری خواهد بود. چنین فعلی را به دلیل آن‌که ناسازگار با طبع است قابل دوام نمی‌دانستند، از همین‌جا اصطلاح یا قاعده معروف القسر لایدوم پدید آمد. چنان‌که نفس انسان سالم را در فعل‌های طبیعی، نسبت به آن‌ها فاعل بالطبع می‌نامیدند، نفس انسان بیمار را در کارهای طبیعی، فاعل قسری می‌نامند. زیرا هرچند نفس بیمار نسبت به این‌گونه افعال شعور دارد، ولی شعورش در انجام فعل مدخلیتی ندارد و این فعل‌ها بدون اختیار و بر خلاف طبع صادر می‌شود. ۲ - مصادر مقاله۱.صدر المتألهین شیرازی؛ لحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه, (مکتبه الرشد ؛ بیروت ؛ ط ۵ ، ۱۴۱۹)، ج۲، ص۲۲۱. ۲. سبزواری، ملاهادی؛ شرح المنظومه، تصحیح علامه حسن حسن زاده آملی،(قم، نشر ناب، ۱۳۸۰، چ چهارم)، ج۲، ص۴۰۶-۴۰۷. ۳. طباطبایی، سید محمد حسین؛ نهایه الحکمه، قم، دفتر نشر اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. ص۱۷۲. ۴. مصباح یزدی، محمد تقی؛ آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چ۸، ۱۳۷۷. ج۲ ص۹۱. ۳ - منبعسایت پژوهه تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۳۰ |